Adam­zat dur­mu­şyn­da iň meş­hur ha­sap­la­nyl­ýan oýun­la­ryň bi­ri hem fut­bol­dyr. Bu meş­hur oý­nuň ta­ry­hy ba­ra­da bil­mek hem­mä­mi­ze gy­zyk­ly bol­sa ge­rek. Bu oýun öz ta­ry­hy­ny örän ir­ki dö­wür­ler­den alyp gaýd­ýar. Aýak­da oý­nal­ýan top­ly oýun­lar b. e. öň­ki 3000-nji ýyl­lar­da Azi­ýa Hun döw­le­ti ta­ra­pyn­dan ýaý­rap­dyr di­ýen çak­la­ma­la­ra ga­bat gel­mek bol­ýar. On­dan soň­ra top­ly oýun­lar hy­taý­ly­la­ra ge­lip ýe­tip­dir. Hat­da b. e. öň­ki 2500-nji ýyl­da Hy­taý­da ýe­re iki sa­ny naý­za­ny di­kip, onuň ara­syn­dan to­py ge­çir­mek oý­ny hem meş­hur bo­lup­dyr. Ga­zuw-ag­ta­ryş iş­le­ri­niň ne­ti­je­sin­de ta­py­lan 7,5 sm. ulu­lyk­da­ky de­ri top­la­ry, top oý­na­ýan adam­la­ryň şe­kil­le­ri ýo­kar­da­ky aý­dy­lan­la­ra de­lil hök­mün­de ka­bul edil­ýär. Rim­li es­ger­ler ta­ra­pyn­dan oý­na­lan «Har­pas­tum» at­ly oýun hä­zir­ki fut­bo­lyň baş­lan­gy­jy hök­mün­de ka­bul edil­ýär. Fran­si­ýa­ly­lar, iň­lis­ler, ital­ýan­lar fut­bo­lyň il­kin­ji dö­rän ýe­ri öz ýurt­la­ry ha­sap­la­ýar­lar. Her­nä­çe je­del­li bol­sa-da bu oý­nuň hä­zir­ki za­man kä­mil gör­nü­şi ХVII asyr­da iň­lis­ler ta­ra­pyn­dan dö­re­di­len­dir. Çün­ki bu oý­nuň ady hem iň­lis­le­riň «Fo­ot ball» sö­zün­den dö­rän­dir.

Soň­ra fut­bol oý­ny ýu­waş-ýu­waş­dan dür­li ýurt­la­ra ýaý­rap, bu oý­nuň bel­li bir düz­gün­le­ri dö­re­di­lip­dir. Mag­lu­mat­la­ra gö­rä, 1841-nji ýyl­da fut­bol to­pu­nyň şar şe­kil­li bol­ma­gy ba­ra­da­ky ka­da ka­bul edi­len bol­sa, 1848-nji ýyl­da «Kemb­rij ka­nun­la­ry» at­ly fut­bol düz­gün­le­ri taý­ýar­la­nyp­dyr. Bu düz­gün­le­re la­ýyk­lyk­da fut­bol meý­dan­ça­sy­nyň çyz­gy­la­ry hem-de meý­dan­ça­da her to­par üçin bir der­we­ze go­ýu­lyp­dyr. Der­we­ze­le­riň üst­ki sü­tü­ni bol­sa, 1875-nji ýyl­da go­ýu­lyp, fut­bol­çy­la­ra to­py kel­le bi­len ur­ma­ga rug­sat be­r­lip­dir.

1876-njy ýyl­da burç­dan oý­na gi­riz­mek, 1886-njy ýyl­da adat­dan da­şa­ry ýag­daý düz­gün­le­ri ar­ka­ly fut­bol oý­ny baý­laş­dy­ry­lyp­dyr. «Fut­bol oý­ny de­mir­ga­zyk Ame­ri­ka­da­ky in­deý­ler ta­ra­pyn­dan oý­la­nyp ta­pyl­ýar. Olar il­kin­ji bo­lup kau­çuk top­la­ry­ny ulan­ýar­lar. Soň­ra fut­bol bü­tin dün­ýä ýaý­rap baş­la­ýar. Wag­tyň geç­me­gi bi­len onuň düz­gün­le­ri oý­la­nyp ta­pyl­ýar. Onuň ýe­ke-täk düz­gü­ni ХIХ asyr­da Ang­li­ýa­da ýo­la go­ýul­ýar we dün­ýä ýaý­ra­ýar. Ol tiz wagt­dan dün­ýä­de uly meş­hur­ly­ga eýe bol­ýar» di­ý­lip baş­ga bir ta­ry­hy mag­lu­mat­lar­da bel­le­nil­ýär. Bu oýun­da baş­da düz­gün bo­zul­ma­lar az bo­lup­dyr. Ýö­ne bas­daş­la­ryň kö­me­gi bi­len gö­dek­lik­ler ar­typ baş­lap­dyr. Şol se­bäp­li hem 1890-njy ýyl­da oý­na ýö­ri­te fut­bol emin­le­ri go­şu­lyp­dyr­. Şeý­le hem der­we­ze­ban Wil­li­am Mak – Kru­myň mas­la­ha­ty ne­ti­je­sin­de Ir­lan­di­ýa fut­bol fe­de­ra­si­ýa­sy ta­ra­pyn­dan 11 metr­lik je­ri­me ur­gu­sy tä­ze bir oýun düz­gü­ni hö­k­mün­de ka­bul edil­ýär. Il­kin­ji ge­zek bu ur­gy 1891-nji ýy­lyň 14-nji sent­ýab­ryn­da Ir­lan­di­ýa­nyň li­ga­syn­da ýe­ri­ne ýe­ti­ri­lip­dir. Mun­dan baş­ga-­da, sa­ry duý­du­ryş we gy­zyl oýun­dan çy­ka­ryş pe­tek­le­ri dö­re­di­lip, ol il­kin­ji ge­zek 1970-nji ýyl­da bo­lan Dün­ýä çem­pio­na­tyn­da ula­ny­lyp­dyr. 1905-nji ýyl­da yk­lym­lar ara­syn­da­ky il­kin­ji bäs­le­şik yg­lan edi­len bol­sa, 1908-nji ýyl­da Lon­don­da ge­çi­ri­len to­mus­ky Olim­pia­da­da hem fut­bol ýa­ry­şy ge­çi­ri­lip­dir. Hä­zir­ki wagt­da örän köp adam fut­bol oý­ny bi­len gy­zyk­la­nyp, oňa to­ma­şa et­me­gi ha­la­ýar. Onuň şat­lyk­ly-şow­hun­ly pur­sat­la­ryn­dan ru­hy lez­zet al­ýar­lar.

Muhammet Muhammetberdiýew,
Türkmen döwlet medeniýet institutynyň mugallymy.

Çeşme: «7/24.tm»: elektron žurnaly