1944-nji ýylyň baharynda işläp duran №434 zawodynyň ýanynda Lend-Liz boýunça ABŞ-dan satyn alnan ikinji zawodyň gurluşygyna başlandy. Şol döwür üçin bu zawodyň iň iri nebiti gaýtadan işleýän kärhana bolandygy aýdylýar. Ol amerikan “Badger” kompaniýasynyň dört ojakly birleşik desgasyndan, birinji gaýtadan işleýän bölümlerden (häzirki wagtda AT-3 desgasy), ýylylyk krekiniň, ýylylyk reforminginiň, katalitiki polimerizasiýanyň bölümlerinden ybaratdy. Zawodyň düzüminde bitum öndürýän enjam, kükürt kislotaly arassalaýyş, benziniň ikinji gaýtadan işlenişi, reagent hojalygy, laboratoriýa we parklar bardy.
1945-nji ýylyň ahyrynda täze №431 zawod ulanyşa girizildi. Işgärleriň ýetmezçiligi sebäpli 15-16 ýaşly 120 ýetginjekden ybarat okuwçy topary taýýarlamak üçin fabriki-zawod okuw mekdebi açyldy. Şol mekdebiň köp sanly uçurymy durmuşyny bu zawod bilen hemişelik baglanyşdyrdy.
Iki sany nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň gurluşygy Krasnowodsk şäheriniň çalt ösmegine getiripdi. Harby ýyllaryň kynçylyklaryna garamazdan, 1944-1945 ýyllarda zawoda degişli 12 ýaşaýyş jaýy, saglyk öýi, 50 orunlyk hassahana, üç sany umumy ýaşaýyş jaýy, iki çagalar bagy, zawodyň naharhanasy we ýüzüş howzy guruldy. Şäheriň köçeleri asfalta örtülip başlandy. Nefes ýatagyndan zawoda arassa suw ýetirmek üçin uzaklygy 36 km bolan turbageçiriji çekildi.
Urşuň soňky ýyllarynda we birinji bäş ýyllykda (1946-1950) zawodlaryň kömekçi bölümleriniň gurluşygy dowam etdi. Türkmenistanda nebit çykarylyşynyň artmagy we awiasiýanyň ösüş zerurlyklary ýokary oktanly awiasiýa benzini öndürmek üçin täze zawodlaryň gurluşygyny talap etdi.
1948-nji ýylyň maý aýynda iki zawod – №434 we №431 birleşdirilip, bir toplum halyna getirildi – Krasnowodsk Nebiti Gaýtadan Işleýän Zawody. Şol bir wagtyň özünde üçünji zawod – №335 zawodynyň gurluşygy başlandy we ol 1950-nji ýylyň baharynda tamamlandy. Täze zawodda elektroduzsyzlandyryş, atmosferik, katalitiki krekiniň, gaz fraksionirleýän we alkillirleýän desgalar guruldy. 1950-nji ýylyň 7-nji martynda №335 zawod işläp duran zawodlar bilen birleşdirildi. Şol üç zawod birleşip, Krasnowodsk Nebiti Gaýtadan Işleýän Zawodynyň №1, №2 we №3 tehnologik bölümleri diýlip atlandyryldy.
1946-1950-nji ýyllar aralygynda zawodyň gurluşygy bilen bir hatarda Krasnowodsk şäheriniň gurluşygy hem giň gerim bilen alnyp baryldy. 1947-nji ýylda şäheriň iň uly binasy – Nebiti Gaýtadan Işleýänleriň Medeniýet Köşgüniň gurluşygy başlandy.
Şondan bäri ençeme onýyllyklar geçdi. Zawod tanalmaz derejede özgerdi we Türkmenistanyň garaşsyzlyk ýyllarynda täze ömrüni aldy. Ol häzirki zaman nebiti gaýtadan işleýän topluma öwrüldi. Häzirki wagtda türkmen nebit-himiýa işgärleri tarapyndan öndürilýän benzin, kerosin, dizel ýangyjy, suwuklandyrylan gaz, polipropilen, koks, ýaglar we beýleki nebit önümleri ýurduň içerki isleglerini doly üpjün edýär hem-de daşarky bazarda uly isleg bilen satylýar.
Merkezi Aziýanyň iň uly nebiti gaýtadan işleýän kärhanasy bolan Türkmenbaşydaky Nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynda häzirki wagtda täze tehnologik desgalaryň gurluşygyny göz öňünde tutýan köp sanly iri taslamalar durmuşa geçirilýär. Bu taslamalar önümçiligiň möçberini artdyrmak bilen bir hatarda, ekologik taýdan has arassa tehnologiýalary girizmäge we öndürilýän önümleriň hilini ýokarlandyrmaga gönükdirilendir.
Türkmenistanda ilkinji nebiti gaýtadan işleýän zawodyň dörediliş taryhy hakykatdan-da uly bir epiki waka bolup, uruş döwrüniň iň kyn şertlerinde iri inženerçilik taslamasynyň durmuşa geçirilip bilinjekdiginiň aýdyň mysalydyr. Beýik Watançylyk urşunyň ýangynlarynda doglan bu zawod halkyň ruhunyň berkliginiň we döwülmezliginiň nyşanyna öwrüldi. Häzirki wagtda ol Türkmenistanyň senagatynyň iň möhüm sütünleriniň biri bolan kuwwatly kärhanadyr.
Zamananyň baglanyşygy – bu biziň güýç-kuwwatymyzdyr. Ata-babalarymyzyň mirasy diňe bir taryh däl, eýsem, geçmiş bilen şu günüň arasyndaky janly bir baglanyşykdyr. Olaryň gahrymançylygy biziň täze üstünlikler gazanmagymyza ylham berýär we bize mynasyp geljegi gurmaga kömek edýär.
Çeşme: http://orient.tm
