1942-nji ýylyň güýzünde, Baku üçin howply ýagdaý emele gelende, Bakuwyň nebit ýataklarynda 764 guýy ýapylmaga we ýok edilmäge taýýar edilipdi. 81 sany buraw enjamlary toplumy işgärleri bilen bilelikde Türkmenistana iberildi.
1942-nji ýylyň 30-njy oktýabrynda Döwlet Goranmak Komiteti (DGK) Bakudan we Mahaçgaladan nebit enjamlarynyň GDA-nyň günbatar nebit sebitlerine, Wolga, Ural, Gazagystan we Merkezi Aziýa nebit ýataklaryna gysga wagtda, örän kyn şertlerde geçirilmegi hakynda täze karary kabul etmelidi. Ýetişip bolmadyk zatlar ýerinde ýok edilýärdi. Nebit ýataklaryna ot goýlup, zawodlar partladylýar, nebit geçirijiler dargadylýardy.
Şol bir wagtda, hereket edýän goşun we yşyklandyryjy ýaglaryň üpjünçiligi üçin yzky hatar artýan möçberlere mätäçdi. 1941-nji ýylda esasy nebit sebitinde, ýagny Azerbaýjanda 23,5 million tonna nebit öndürilen bolsa, 1942-nji ýylda diňe 15,7 million tonna nebit alyndy.
1942-nji ýylyň ikinji ýarymynda Türkmenistanda nebit önümçiligj artdy, emma çig maly saklamak üçin ýeterlik kuwwatlylyk ýokdy. Nebit saklaýjylary gurmak üçin gurluşyk-gurnama müdirligi №4 döredildi. Soňraky ýyllarda respublikada täze nebit saklaýjylar, nebit geçiriji, dört nasos stansiýasy, elektrik stansiýasy we suw geçiriji ulgamlary guruldy. Türkmenistandaky nebit guýularynyň ulanylyş fondy uruşdan öňki döwür bilen deňeşdirilende iki esse köpeldi. Nebit öndürmegiň artmagyny şertlendirýän faktorlaryň arasynda Uralsk we Azerbaýjanyň senagaty tarapyndan nebit enjamlarynyň önümçiliginiň ýokarlanmagy bardy. Mundan başga-da, Azerbaýjana garşy duşmanyň çozmak howpy sebäpli, Bakuwyň nebit ätiýaçlary hem Krasnowodskdaky nebit bazalaryna ugradylýardy.
1943-nji ýylyň baharyna Krasnowodskda gurluşykçylaryň we zawod işgärleriniň tutanýerli zähmeti bilen zawodlaryň ilkinji nobatdaky desgalary gurlup tamamlandy: dizel elektrik stansiýasy, deňiz kenaryndaky nasos stansiýasy, 14 sany gazanly bug gazanhanasy, birnäçe onlaýyn rezervuar, zawody nebit bazasy Ufra bilen birikdirýän üç sany turbageçiriji we ilkinji krekiniň №21 enjamy.
1943-nji ýylyň 25-nji maýynda enjam işe girizilmäge başlandy. Duşmanyň howa zarbalary sebäpli işlerde ýapyk ýagtylyk bilen dolandyryş alnyp barylýardy, gijelerine doly garaňkylykda işlenýärdi. Inženerler we bölüm ýolbaşçylary gije-gündiz enjamda nobatçylyk çekýärdiler. Operatordan ybarat brigadalar 12 sagatlap nobatda durýardy. 1943-nji ýylyň 5-nji iýunynda sagat 20:00-da №21 kreking enjamy düzgüne çykaryldy we ilkinji awtoulag benzininiň tonnalary alyndy.
Şeýlelikde, zawod bilen onuň işgärleriniň türkmen topragynda döremeginiň we ösmeginiň taryhy başlandy. Şeýle hem, türkmen nebitiniň çykarylyşyndan senagat taýdan gaýtadan işlenişine geçiş döwrüne badalga berildi.
Şol döwürde, ýagny 1943-nji ýylyň iýul-awgust aýlarynda, Ikinji jahan urşunyň esasy söweşleriniň biri – Kursk aýlawyndaky söweş dowam edýän mahalynda, Krasnowodsk nebit gaýtadan işleýjileri fronta onlarça ýük düzümini (eshelony) nebit önümleri bilen üpjün etdiler. Türkmen ýangyjy bilen doly doldurylan tehnikalar we ot açýan serişdeler, uruş taryhynyň iň uly tank söweşinde – Kursk aýlawyndaky ýeňişde möhüm rol oýnapdy.
Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda zawod işini dowam etdirip, gurluşygy hem dowam edýärdi. 1943-nji ýylda zawodyň işgärleri ýurduň üpjünçiligine 70 müň tonnadan gowrak ýeňil nebit önümleri bilen goşant goşdylar. 1943-nji ýylyň awgust aýynda №22 ýylylyk krekiniň enjamy işe girizildi, 1944-nji ýylyň fewral aýynda – atmosferik №11 enjamy, 1944-nji ýylyň iýul aýynda bolsa atmosferik №12 enjamy işe girizildi.
1944-nji ýylyň ikinji ýarymynda öňki Týapse nebiti gaýtadan işleýän zawody doly düzümi bilen Krasnowodskda işläp başlady: iki sany atmosferik №11-12 “Borman” ulgamly enjam, iki sany ýylylyk krekiniň №21-22 enjamy, dizel elektrik stansiýasy (DES), bug gazanhanasy, benziniň ikinji gaýtadan işleýiş desgasy, benzini, ligroini we dizel ýangyjyny arassalaýyş desgasy, 100 belgilik telefon stansiýasy bilen aragatnaşyk bölümi, “zawod – Ufra” aralygyndaky birnäçe turbageçiriji, Krasnowodsk stansiýasyndan zawoda çenli demir ýol şahamçasy.
Çeşme: http://orient.tm
