Nebit önümçiliginiň taryhy baradaky maglumatlarymyzy size ýetirmäge dowam etdirýäris. Bu günki makalamyz ýurdumyzyň çäginde nebit önümçiliginiň başlangyjy we häzirki wagtda nebit pudagynda uly işler alyp barýan “Türkmennebit” döwlet konserniniň döreýişiniň taryhy baradadyr.
Ýeri gelende aýtsak, indiki ýyl bu konsern döredilmeginiň 100 ýyllygyny bellär. 2023-nji ýylda bolsa bu konserne degişli Türkmenbaşynyň Nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumy özüniň 80 ýyllygyny belläpdi. Bir asyrlap dowam eden işiň dowamynda bu konsern köp ykdysady, önümçilik we täjirçilik tejribesi toplady.
Türkmenleriň ýalpak guýulardan nebit öndürmegi gadymy döwürlerden gözbaş alýar. XIX asyrdan başlap, türkmen nebiti barada: önümçiligiň barlagy, görnüşleri we usullary, goňşy ýurtlara nebit satuwy barada habarlar peýda bolup başlady.
Nebit beýleki mineral önümleri bilen bir hatarda, marketing serişdesi we durmuşyň iň möhüm çeşmelerinden biri bolupdyr. Şeýle-de bolsa, nebit çykarmak üçin ulanylýan usullaryň ýaňy döränligi sebäpli XIX asyryň ikinji ýarymynda Türkmenistanyň çäginde bary-ýogy 300 müň tonnadan gowrak nebit çykaryldy.
1876-njy ýylda Nobel doganlar, esasy edarasy Bakuwda ýerleşýän 3 million rus puluna deň bolan Nobel Doganlar Nebit Önümçiligi Hyzmatdaşlygy (BraNobel) atly uly nebit senagaty kärhanasyny döretdiler. Hyzmatdaşlygy esaslandyranlar üç sany Nobel dogan - Lýudwig, Robert we Alfred Emmanuilowiç we olaryň dosty, Garawul artilleriýasynyň polkownigi (soňra general, maýor) Pýotr Aleksandrowiç Bilderling bolupdyr (1844-1901).Şol döwürde bu kompaniýa nebit pudagynda iň iri kompaniýalaryň biridi. Bakuwda söwda edýän senagatçylar, elbetde, Türkmenistandaky nebit ýataklary bilen ýakyndan gyzyklandylar.
"Nobel" kompaniýasy 164 nebit guýusyndan başga-da, onlarça ýeri kärendesine aldy we nebit öndürýän ýerlerini giňeltdi. Girdejileri ep-esli artdy. Çelekendäki (häzirki Hazar) nebit önümçiliginiň artmagy, Garaköl aýlagynda nebit turbalarynyň we uly terminallaryň gurulmagyny talap etdi. Kompaniýa nebit guýularyndan Garaköl obasyna çenli on iki kilometrden gowrak nebit geçirijisini çekdi.Obanyň gündogar böleginde bu kompaniýa we beýleki nebit senagatçylary bileleşip gämi duralgasyny gurdular. Bu ýere ullakan nebit tankerleri gelip başlady. Nobel doganlarynyň kompaniýasynyň öz gämi duralgasy bardy. Nebit pudagy üçin azyk önümleri we enjamlar Çelekene gämiler bilen eltildi. Nebit tankerlerinden birine "Türkmen" diýilýärdi.
Nebit senagatçylarynyň arasynda iň görnüklisi bolan Nobel doganlar, Çelekene öz köklerini urupdy. Trans-Hazar sebitiniň ýolbaşçysy tarapyndan 1886-njy ýylda gol çekilen şertnama esasynda Nobel doganlaryň kompaniýasyna nebit ammary gurmak üçin 500 gektardan gowrak ýer bölünip berildi. (2006-njy ýylyň iýul aýyndan bäri, Türkmenistanyň Prezidentiniň kararyna laýyklykda, Türkmenbaşynyň Nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynyň "Kenar" ýük saklaýan we ýükleýän nebit kärhanasy diýilýär).
1895-nji ýyla çenli Çelekende ortaça 30,000 tonna nebit öndürildi, 1905-nji ýylda bolsa 758,556 tonna nebit öndürildi. 1909-1913-nji ýyllarda Çelekende nebit ýataklarynyň ulanylmagy nebit senagaty üçin uly ähmiýete eýe boldy.
Dowamy indiki makalada.
Çeşme: orient.tm
