2023-nji ýylda Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumy öz işiniň 80 ýyllygyny belledi. Bu kärhananyň taryhy, has takygy, türkmen topragyndaky ilkinji nebiti gaýtadan işleýän zawodyň döreýiş taryhy, Beýik Watançylyk urşunyň agyr ýyllarynda başlanýar. Sowet hökümetiniň Türkmenistanda nebiti gaýtadan işleýän zawod gurmak baradaky çözgüdine nämeler täsir edipdi?
Ilki bilen, bu ýerde tebigy baýlyklaryň, ýagny nebit we gaz ýataklarynyň örän köp bolmagy örän uly täsir etdi. Bu hakda türkmen topragynyň ýer asty baýlyklaryny öwrenen alymlar we ylmy ekspedisiýalaryň agzalary birnäçe gezek belläp geçipdiler. Mysal üçin, akademik I. M. Gubkin 1937-nji ýylda Moskwada geçirilen XVII Halkara Geologiýa Kongresinde eden çykyşynda, Türkmen SSR-iň nebit serişdeleriniň geologiki ätiýaçlarynyň 253 million tonna barabardygyny aýdyp geçipdi.
1940-njy ýylyň awgustyna çenli diňe bir Nebitdag boýunça senagat we çak edilýän ätiýaçlar 183,5 million tonna möçberinde kesgitlenipdi. Şol ätiýaçlar şu möçberde nebit öndürmäge mümkinçilik berýärdi: 1940-njy ýylda – 620 müň tonna, 1941-nji ýylda – 945 müň tonna, 1942-nji ýylda – 1 million 428 müň tonna, 1943-nji ýylda bolsa – 1 million 987 müň tonna. Bu meýilnamalary durmuşa geçirmek üçin umumy uzynlygy 288 müň metr bolan 210 sany guýyny burawlamak gerekdi.
Nebitçilik boýunça hünärmenler “Türkmennebit” tarapyndan geologiýa gözleg işlerini geçirmekde häzirki zaman geologiki, geofiziki we krelius burawlamak ýaly öňdebaryjy tehnologiýalary ulanmagyň möhümdigini nygtap, gözleg işlerini güýçlendirmek üçin täze meýdançalaryň taýýarlanmagynyň zerurdygyny aýdypdylar. Mundan başga-da, gaz hojalygynyň taslama işlerini 1940-njy ýylda amala aşyrmagyň, şol sanda gazolin zawodyny gurmagyň möhümdigini belleýärdiler. Şeýle-de, çig nebitiň netijeli peýdalanylmagyny üpjün etmek we onuň magdanlarda we transport işleri döwründe bolup geçýän uly ýitgisini doly aradan aýyrmak iň möhüm meseleleriň biri hökmünde öňe sürlüpdi.
Şol döwürde Nebitdagdaky nebit zawody ýylda diňe 280-575 müň tonna nebiti gaýtadan işlemäge ukyply bolup, onuň taslama kuwwaty bary-ýogy 200 müň tonna barabardy. 1940-njy ýylda bu zawodyň kuwwatyny günde 2000 tonna çig mal işläp biljek derejä çenli ýokarlandyrmak meýilleşdirilse-de, bu taslama nebit öndürmek bilen nebit gaýtadan işlemek ugrundaky deňsizligi düzetmek üçin ýeterlik däldi. Şol sebäpli ähli gaýtadan işlemek proseslerini öz içine alýan we kuwwaty ýylda 1 million tonna nebiti gaýtadan işlemäge ukyply täze zawodyň gurulmagy zerur hasaplanýardy.
Bu zawodyň gurulmagynyň ýerini we wagtyny kesgitlemekde esas hökmünde Beýik Watançylyk urşy we şol ýere howplaryň ýetmezligi görkezildi. Türkmenistany geografiki taýdan uruş meýdanlaryndan daşda ýerleşýändigi üçin howpsuz sebitleriň biri hasaplap bolýardy. 1941-nji ýylyň oktýabr aýynda nemes-faşist goşunlarynyň Rostow-na-Don şäherine golaýlamagy we Demirgazyk Kawkaza girmek howpy sebäpli Týapse şäherindäki nebiti gaýtadan işleýän zawody ewakuasiýa etmek meselesi ýüze çykdy.
1941-nji ýylyň 25-nji oktýabrynda SSSR-iň Nebit Senagaty Halk Komissarlygynyň orunbasary N. K. Baýbakow Döwlet Goranmak Komitetiniň ewakuasiýa kararyny Týapse şäherinde geçirilen ýygnakda resmi taýdan yglan etdi. 1941-nji ýylyň 26-njy oktýabry gijesi zawodyň işi duruzuldy we enjamlary söküp, ýüklemek işleri başlandy. Zawodyň işgärleriniň köplügi uruş meýdanlaryna gidipdi – işgärleriň 50%-den gowragy fronta iberilipdi. Şol sebäpli işler az sanly işgärler tarapyndan, gije-gündiz, köplenç el bilen ýerine ýetirilýärdi, sebäbi tehnikanyň we transport serişdeleriniň köpüsi frontyň zerurlyklary üçin ulanylypdy.
1942-nji ýylyň baharyna çenli zawodyň ähli enjamlary sökülip, demir ýollar arkaly ewakuasiýa edildi. Jemi 780 wagon enjamlary ýüklenip ugradyldy. Mundan başga-da, metal önümleri we ýüzlerçe demir ýol sisternalary deňizde pontonlar görnüşinde daşalypdy.
1942-nji ýylyň 25-nji iýulynda Krasnowodsk şäherine Týapse nebiti gaýtadan işleýän zawodynyň 86 işgäri maşgalalary bilen gelipdi. Şol ýylyň awgust aýynda Syýmonow aýlagynyň boýunda, Şagadam we Kubadag dag gerişleriniň aralygyndaky jülgede zawodyň gurluşygy başlandy.
Şäheriň ilaty şol döwürde bary-ýogy 30 müň adamdan ybarat bolup, urşuň ilkinji ýyllarynda ýüz müňlerçe bosguny, ýaralylary, millionlarça tonna ýükleri we enjamlary, şol sanda beýleki ewakuasiýa edilen zawodlary kabul edipdi. Şeýle-de, gündogar tarapdan uruş meýdanlaryna ýaraglar we esgerler Krasnowodsk üsti bilen iberilýärdi. Şeýlelikde, şäher strategiki ähmiýete eýe bolup, urşuň ýeňiş gazanylmagyna uly goşant goşupdy.
Zawodyň taslama işlerini Baku şäherindäki “Giproazneft” instituty amala aşyrdy. Zawodyň gurluşygy gije-gündiz dowam edipdi. Nebitçiler we gurluşykçylar üçin Krasnowodsk şäheriniň dürli ýerlerinde wagtlaýyn ýaşaýyş jaýlary (baraklar) guruldy. Şeýle hem, 1942-1943-nji ýyllarda Türkmenistanyň Ýaş Kommunistler Soýuzynyň Merkezi Komitetiniň çagyryşy bilen, 16-17 ýaş aralygyndaky ýaşlaryň birnäçesi zawodyň gurluşygyna gatnaşmaga iberildi.
Nebit senagatyny harby talaplara uýgunlaşdyrmak boýunça alnyp barylan işler üçin esasy resminamalaryň biri, Döwlet Goranmak Komitetiniň 1941-nji ýylyň 3-nji iýulynda kabul eden 4ss belgili karary bolupdy. Şeýle hem, 1941-nji ýylyň 30-njy iýulynda kabul edilen 333/ss belgili karary esasynda, ýurduň gündogar sebitlerinde, şol sanda Türkmenistanda, nebit gözlegleri we nebiti gaýtadan işlemek boýunça çäreler kesgitlenipdi.
Soňky ýyllaryň dowamynda Nebitgaz senagaty diňe bir ýurdumyzyň ykdysadyýetini ösdürmek bilen çäklenmän, dünýä derejesinde-de Türkmenistany öňe çykarmagy başardy.
Çeşme: orient.tm
